ლაიჯები - კახეთში მცხოვრები ხალხი, რომელთა შესახებ თითქმის არავინ არაფერი იცის
9-03-2020
ეს ხალხი საქართველოში, უკვე ას წელიწადზე მეტია, ცხოვრობს. დაახლოებით 150-მდე ადამიანი დარჩა. ისინი თავიანთ ენაზე ლაპარაკობენ და თავს ლაიჯებს უწოდებენ.
ამგვარი ეთნონიმის ხალხის არსებობა არსად არ დასტურდება. თავიდან მათ თათრებს ეძახდნენ, 1939 წლის საყოველთაო აღწერის შემდეგ კი ისინი აზერბაიჯანელებს მიათვალეს.
“მაგრამ ჩვენ თავს აზერბაიჯანლებად არ მივიჩნევთ. ჩვენი ენა ჯერაც ცოცხალია, თუმცა უკვე გაქრობის პირასაა. სულ უფრო ცოტა ვხდებით, მალე ამ ენაზე მოლაპარაკე აღარავინ დარჩება.
რასაკვირველია, კარგი იქნებოდა ჩვენი ეთნიკური ჯგუფის ოფიციალურად დარეგისტრირება, მაგრამ ვინ შეიძლება ამით დაინტერესდეს?“ – დაახლოებით ასეთი იყო იმ საუბრის საერთო აზრი, რომელიც საქართველოს კახეთის რეგიონის სოფელ გომბორში ჩასვლისას ადგილობრივ მოსახლეებთან მქონდა.
ეს სოფელი მდებარეობს გომბორის უღელტეხილზე, რომელიც თბილისს კახეთთან აკავშირებს. აქედან დედაქალაქამდე დაახლოებით 55 კილომეტრია.
სოფელი საკმაოდ მაღლა მდებარეობს – ზღვის დონიდან 1,130 მეტრზე, და გარშემო ხშირი ტყე აკრავს. სწორედ ტყე იქცა არჩევანის განმსაზღვრელ ფაქტორად ლაიჯების იმ პირველი ჯგუფისთვის, რომელიც მაშინდელი ბაქოს გუბერნიიდან საქართველოში ჩავიდა. მათ სოფელს იქ ლაჰიჯი ეწოდებოდა, დღევანდელი აზერბაიჯანის ისმაილის რაიონი.
ამ გადასახლებული ხალხისთვის ტყე ნიშნავდა უამინდობისგან თავშესაფარს, საკვების მოპოვებას და, რაც მთავარია – ტყე შემოსავლის გაჩენის საშუალებასაც იძლეოდა: შეიძლებოდა ხეების ნახშირად გადაქცევა, და შემდეგ მისი გაყიდვა.
“თავიდან მხოლოდ მამაკაცები ჩამოდიოდნენ, – ჰყვება სოფლის მკვიდრი, ყოფილი უხუცესი აივაზ ჯაფაროვი, – ისინი ნახშირის გამოწვით იყვნენ დაკავებულები, იმ დროს ხის ნახშირი ფართოდ გამოიყენებოდა სამჭედლოებსა და სადნობ ღუმლებში. მაგრამ ნახშირი ყველაზე პოპულარული იყო ოჯახურ ყოფაში – მას სამოვარების გასახურებლად და მწვადების შესაწვავად იყენებდნენ“.
გადასახლებულები თავდაპირველად მთელ რეგიონში მკვიდრდებოდნენ – იქ, სადაც სამუშაოსა და საცხოვრებელს ნახავდნენ. როცა დაფუძნდნენ, ოჯახების ჩამოყვანაც დაიწყეს. და საბოლოოდ მეორე მსოფლიო ომის დროს ლაიჯებმა საბოლოოდ მოიყარეს თავი სოფელ გომბორში.
„ლაჰიჯიდან რატომ წამოვედით? ამ კითხვაზე პასუხი რომ გაგცეთ, მე-7 საუკუნიდან უნდა დავიწყო. ეს სპარსი მმართველების, სესანიდების დინასტიის ხანა იყო და სწორედ მაშინ გადასახლდნენ ჩვენი წინაპრები სპარსეთიდან ლაჰიჯში“, – გვიამბობს აივაზ ჯაფაროვი.
“17-ე საუკუნისთვის ლაჰიჯი უკვე განვითარებული ხელოსნობის ცენტრად იქცა. იქ ცივ იარაღსა და სპილენძის ნივთებს ამზადებდნენ. გამალებული ვაჭრობა მიმდინარეობდა, და ადამიანები მდიდრულად ცხოვრობდნენ.
ასე გაგრძელდა 19-ე საუკუნის ბოლომდე, ვიდრე მანქანები შემოვიდოდა და ხელნაკეთი სპილენძის ნივთები მკვთრად შემცირდებოდა. დაიწყო უმუშევრობა, თან ხშირად არეულობაც ხდებოდა. და ლაიჯებმა დასახლების დატოვება და ახალი საცხოვრებელი ადგილების ძებნა დაიწყეს. მათი ნაწილი საქართველოში გაემგზავრა“.
აივაზ ჯაფაროვის მშობლები, 20 სხვა ოჯახთან ერთად, გომბორში 1930-იან წლებში ჩავიდნენ. მამაკაცები ერთ გუნდად მუშაობდნენ, ნახშირის გამოწვას ეწეოდნენ, ქალები კი საოჯახო მეურნეობას უძღვებოდნენ.
თუმცა, ამას „საოჯახო მეურნეობა“ პირობითად თუ ერქვა, რადგან ისინი საკმაოდ ხანგრძლივად ცხოვრობდნენ ტყეში, თივისგან გაკეთებულ კარვებში. და მხოლოდ ცოტაოდენი ფულის დაგროვების შემდეგ შეძლეს, რომ სოფელში თანამემამულეებს შეერთებოდნენ, პატარა სახლი აეშენებინათ და საქონელი ჰყოლოდათ.
“მეორე მსოფლიო ომი რომ დაიწყო, ყველა მამაკაცი ფრონტზე წაიყვანეს. ბევრი დაიღუპა. ომიდან არც მამაჩემი დაბრუნებულა, და მე ის არასდროს მინახავს – ის 1942 -ში გაიწვიეს, მე კი 1943-ში გავჩნდი“, – ჰყვება აივაზ ჯაფაროვი.
„სოფლის საბჭოში ჩემი დაბადების მეტრიკის გაცემისას დედას ქმრის საბუთების წარდგენა მოსთხოვეს, მას კი არანაირი საბუთი არ ჰქონდა. ქართული არ იცოდა და თითქმის არაფერი ესმოდა. და ასე მოხდა ჩემს გვართან დაკავშირებით ეს კაზუსი.
– ბიჭს რა ქვია? – ეკითხებიან მას.
– აივაზი, – პასუხობს ის.
– მამას რა ქვია?
– ჯაფარი.
– ესე იგი, აივაზ ჯაფაროვი იქნება”.
ასე მიიღო გვარი ყველა ლაიჯმა, რადგან ეთნოსის ტრადიციაში მაშინ მხოლოდ სახელები არსებობდა. ასე გაჩნდა მათ შორის დღეს გავრცელებული გვარები – ისმაილოვი, მამედოვი, ალიევი და სხვა.
ამ ადგილის მიმართ ყოველთვის იჩენდნენ ინტერესს რუსი სამხედროები. საქართველოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთებიდან ძალიან მალე აქ სამხედრო ქვედანაყოფების განლაგება დაიწყო: 1801 წელს ჩამოვიდა საარტილერიო, შემდეგ კი ქვეითი ბატალიონი. რუს ოფიცრებს თავიანთი ოჯახები ჩამოჰყავდათ და აფუძნებდნენ სოფელს, რომელსაც სლობოდას უწოდებდნენ.
19-საუკუნის ბოლოსთვის, ანუ ლაიჯების გადმოსახლებამდე, გომბორის მოსახლეობას 600 ადამიანი შეადგენდა, და პრაქტიკულად ყველა მათგანი რუსი იყო.
საბჭოთა დროს აქ განლაგებული იყო მსხვილი სამხედრო ბაზა, რომელსაც საკმაოდ განვითარებული ინფრასტრუქტურა ჰქონდა, და მის შემადგენლობაში იყო სარაკეტო ბრიგადაც.
ბევრი ლაიჯი მამაკაცი ჩადგა მაშინ მუდმივ სამხედრო სამსახურში, ქალებმა კი ჰოსპიტალსა და სამეურნეო ნაწილში დაიწყეს მუშაობა.
ლაიჯების რაოდენობა თანდათან მატულობდა და1989 წლისთვის 400 ადამიანს გადააჭარბა. თითქოს ცხოვრება დალაგდა.
მაგრამ მოხდა მოულოდნელი რამ: საბჭოთა კავშირი დაიშალა და სამხედრო ბაზა გაუქმდა. რუსი სამხედროები ოჯახებიანად გაემგზავრნენ.
მთელი სამხედრო ქონების რუსეთში თან წაღება შეუძლებელი იყო. გადააგზავნეს რაკეტები და მსხვილი ტექნიკა, სატვირთო ავტომობილები კი ან დატოვეს, ან ადგილობრივ მაცხოვრებლებს მიჰყიდეს. და გომბორში ეს მანქანები მეურნეობაში დღემდე გამოიყენება.
აღარ იყო არც სამხედრო ბაზა, არც საბჭოთა კოლმეურნეობა – და ლაიჯები უსაქმოდ დარჩნენ. ახალგაზრდობამ შემოსავლის საძებნელად სოფლიდან გამგზავრება დაიწყო.
„დღეს სოფელში უკვე ძირითადად პენიონერები ცხოვრობენ. ის ლაიჯები, რომლებსაც ჩვენი წინაპრების ტრადიციები და ადათები ახსოვდათ, უკვე ცოცხლები არ არიან“, – ჰყვება სოფლის 83 წლის მკვიდრი სანამ ბაჰრამოვა.
“მე გომბორში დავიბადე. აქ თავიდან ჩემი ბაბუა ჩამოვიდა და ტყეში ნახშირის გამოწვით იყო დაკავებული. საქმე კარგად არ წაუვიდა და ყელამდე ვალებში ჩეფლო. ლაჰიჯიდან თავისი ვაჟი გამოიძახა, ჩემი მომავალი მამა და, ვალის სანაცვლოდ, იმ კაცთან დააწყებინა უფასოდ მუშაობა, ვისი ფულიც ემართა. თავად კი გაურკვეველი მიმართულებით გაემგზავრა და არსდროს აღარ დაბრუნებულა. მის შესახებ აღარაფერი აღარ გაუგიათ.
მამაჩემს ბაჰრამი ერქვა. მან ხანგრძლივი ცხოვრება განვლო, თითქმის 102 წლის გარდაიცვალა. 1941-ში ომობდა და ფრონტიდან ისე დაბრუნდა, ერთი ჭრილობაც არ ჰქონია.
მაგრამ მისი დაბრუნების შემდეგ მალევე დედაჩემი დაავადმყოფდა და გარდაიცვალა. დავრჩით ოთხი ბავშვი. მამამ მეორე ცოლი მოიყვანა. შვილები კიდევ გაუჩნდათ, და სულ 9 და-ძმა ვიყავით.
სულ ორი კლასი მაქვს დამთავრებული, შემდეგ მამამ სკოლიდან გამომიყვანა – უმცროსი- და-ძმისთვის უნდა მომევლო. აი, ასე დავრჩი განათლების გარეშე“.
სანამ ბაჰრამოვამ საავადმყოფოში სანიტრად 41 წელიწადს იმუშავა. ახლა მარტო ცხოვრობს და თავი გაჭირვებით გააქვს. თავის მცირე პენსიას ხშირად ერთადერთ ქალიშვილს აძლევს.
სანამის ქალიშვილი თბილისის გარეუბანში ცხოვრობს, ლილოს დასახლებაში. ის ადრე დაქვრივდა, და ორი პატარა ბავშვით დარჩა, ერთ-ერთი მათგანი შრომისუნარიანი არ არის, გადაადგილება არ შეუძლია. და სანამი მხოლოდ იმაზე ფიქრობს, თუ როგორ დაეხმაროს მათ.
გასული საუკუნის 1960 წელს გომბორში საქართველოს მაღალმთიანი ჩრდილო-აღმოსავლეთი რეგიონიდან, ფშავ-ხევსურეთიდან ეკოლოგიური მიგრანტები ჩაასახლეს. და 1964 წელს გომბორის მოსახლეობის უმეტესობას უკვე ქართველები შეადგენდნენ.
ლაიჯები ამბობენ, რომ მეზობელი ქართველებისგან ბევრი კულტურული და ყოფითი ელემენტი გადაიღეს.
„ზოგჯერ ქრისტიანულ ეკლესიაში დავდივართ. ქართველებთან ერთად აღვნიშნავთ რელიგიურ დღესასწაულებს, ქართველები კი ჩვენთან ერთად ზეიმობენ მუსლიმების მთავარ დღესასწაულს ყურბან-ბაირამს“, – ამბობს შაბაჯი ფაშაევა, სამი შვილის დედა და ექვსი შვილიშვილის ბებია“.
დამედევნა კიდეც იმის სათქმელად, რომ ქართველების მაგალითით, ლაიჯებმა ნათესავებს შორის ქორწინებაზე უარი თქვეს, თუმცა ისლამის თანახმად, ეს დაშვებულია.
„როდესაც აზერბაიჯანში ვცხოვრობდით – იმ ქვეყნის ტრადიციებს მივსდევდით – ალკოჰოლურ სასმელებს ვერიდებოდით, და არც ღორის ხორცს ვჭამდით. საქართველოში კი მაგვარი აკრძალვები არ გვაქვს და კულინარიაში უფრო თავისუფლები ვართ.
ოჯახი ყველაზე ხშირად სხვადასხვაგვარად მომზადებული ხორცითა და ბრინჯით სადილობს. ჭამენ ცხვრის, ძროხის და ღორის ხორცს. დიახ, დიახ ღორის ხორცს – არ შემშლია. მას თითქმის ყველა ლაიჯი მიირთმევს. კიდევ ჩვენში პოპულარულია შაქრიანი კვერები და მჟავე რძის მწვანილებიანი სუპი“.
„გომბორში ორი სკოლა იყო: ქართული და რუსული. ლაიჯები თავად წყვეტდნენ, რომელ მათგანში შეეყვანათ შვილები. მე რუსული სკოლა მაქვს დამთავრებული, ჩემი შვილიშვილები კი ქართულ სკოლაში დადიან“, – ჰყვება შაბაჯი ფაშაევა.
საერთოდ, ლაიჯები თავისუფლად საუბრობენ ოთხ ენაზე.
„ქართველებს ქართულად ველაპარაკებით. რუსულიც კარგად ვიცით, თუმცა ამ ენაზე ლაპარაკი ხშირად არ გვიწევს. მხოლოდ ჩემს მეზობელს ველაპარაკები – ის სოფელში ერთადერთი რუსია“, – ამბობს შაბაჯი ფაშაევა.
„აზერბაიჯანულად ველაპარაკებით თათებს, რომლებიც ჩვენს სოფელში ცხოვრობენ – ისინი არიან ძველი ირანელების შთამომავლები, რომლებიც იმ დროს ჩამოსახლდნენ სოფელ გომბორში, როდესაც ლაიჯები; ოღონდაც ისინი ლაჰიჯიდან კი არა, „ირანული აზერბაიჯანიდან“ ჩამოვიდნენ. მაგრამ ისინი თათურ ენას უკვე აღარ ფლობენ.“
და ბოლოს, სახლებში და ერთმანეთში ლაიჯები უფრო ხშირად თავიანთ ენაზე საუბრობენ.
“ლაიჯების ენაზე წერის საშუალება არ არის, საკუთარი დამწერლობა არასდროს გვქონია, – ჰყვება შაბაჯი ფაშაევა, – საშუალო და უფროსმა თაობამ ლაიჯური კარგად ვიცით. ბავშვებსაც ვასწავლით, თუმცა ახალგაზრდობას უკვე რცხვენია ამ ენაზე ლაპარაკის არათუ შინ, არამედ თანასოფლელ ლაიჯებთანაც კი. არადა, ძალიან მინდა, რომ ჩვენი წინაპრების ენა არ დავკარგოთ“.
ლაიჯები აღმსარებლობით შიიტი მუსლიმანები არიან.
საქართველოს დამოუკიდებლობისა და რელიგიური თავისუფლების მოპოვების შემდეგ, მათ სოფლის ერთ სახლში საერთო ძალებით მოაწყვეს სალოცავი, რომელსაც მეჩეთს ეძახიან. გომბორის მუსლიმი მოსახლეობა იქ ლოცულობს, რიტუალებს აწყობს, და რელიგიურ დღესასწაულებს აღნიშნავს.
2014 წლის აღწერის მიხედვით, სოფელ გომბორში 304 პირობითი „აზერბაიჯანელი“ ცხოვრობს. მათი ერთი ნახევარი ლაიჯია, მეორე კი თათი. 1089 წელთან შედარებით, სოფლის მუსლიმი მოსახლეობის რაოდენობა ორზე მეტად შემცირდა.
ლაიჯები საცხოვრებლად საზღვარგარეთ მიემგზავრებიან, საქართველოს სხვადასხვა მხარეშიც, ამიტომ მათი რაოდენობის ზუსტად დადგენა შეუძლებელია.
ისინი სოფელს ძირითადად სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორის გამო ტოვებენ. ის ადგილი, სადაც ისინი 100 წელწადზე მეტი ხნის წინათ გადრჩენისა და სარჩოს მოპოვების მიზნით დასახლდნენ, ახლა მათთვის გამოუსადეგარი გახდა. ტყეში ხეების ჭრა აკრძალულია, ნახშირის გამოწვას აღარ ეწევიან, იმ სამხედრო ნაწილის, სადაც ისინი დასქმებულები იყვნენ, ხსენებაც აღარ არის. ერთადერთი ისღა დარჩენიათ, რომ ტყეში იარონ და გასაყიდად ველური ხილი, კენკრა და სოკო დაკრიფონ.
ამ საქმით ახალგაზრდა, დაოჯახებული მამაკაცები არიან დაკავებულები.
მათი ცოლები კი ტყის ნაყოფს მთავარ გზაზე ყიდიან.
